نام های دیگر و معادل های آب ژاول

نام ها و معادل های دیگر آب ژاول

آب ژاول یک محلول شیمیایی است که از قرن‌ها پیش به عنوان سفیدکننده و گندزدا مورد استفاده بوده ‌اند. این ماده که در زبان فرانسوی در ابتدا او دو ژاول نامیده می ‌شد، در اصل همان سفیدکننده خانگی معمول است. این محلول حاوی ترکیباتی با پایه کلر است که می ‌تواند پارچه ‌ها را سفید کند، لکه ‌ها را از بین ببرد و میکروب ‌ها را به طور موثر نابود کند. به مرور زمان آب ژاول به یکی از ارکان اصلی روش ‌های بهداشتی در سراسر جهان تبدیل شد و با نام ‌های متفاوت زیادی شناخته می ‌شود. در بخش ‌های بعدی به موارد زیر می ‌پردازیم: تعریف آب ژاول و ترکیب شیمیایی آن، تاریخچه شکل ‌گیری این ماده، نام‌ ها و معادل ‌های مختلف آن، کاربردهای آب ژاول در زندگی روزمره و صنعت و همچنین نکات ایمنی و ملاحظات زیست محیطی مرتبط با آن.

آب ژاول چیست؟

آب ژاول یک نام قدیمی برای محلول آبی سفیدکننده کلردار است که به طور گسترده برای پاکیزه سازی و ضدعفونی استفاده می ‌شود. امروزه اصطلاح آب ژاول معمولاً به محلول رقیق هیپوکلریت سدیم اشاره دارد که ماده فعال اصلی اکثر سفیدکننده ‌های خانگی است. این مایع شفاف مایل به زرد-سبز گاز کلر آزاد می‌ کند که بوی تند مشخصی به آن می ‌دهد. آب ژاول به عنوان یک اکسنده قوی می ‌تواند باکتری‌ ها، ویروس‌ ها و قارچ‌ ها را روی سطوح از بین ببرد و در عین حال با اکسید کردن رنگدانه ‌ها لکه‌ های سخت را پاک کند. چه برای ضدعفونی میز آشپزخانه استفاده شود و چه برای سفید کردن لباس ‌ها، این محلول همه کاره به دلیل طیف اثر ضدمیکروبی وسیع و قدرت سفیدکنندگی بالایش ارزشمند است. سهولت استفاده و قدرت بالای این ماده باعث شده که به عنوان یکی از ملزومات ثابت نظافت در سراسر جهان تبدیل شود. از این رو در بسیاری از شهرها و بازارهای ایران نیز با استقبال روبه‌رو شده و عبارتی مانند خرید آب ژاول ارومیه به خوبی نشان می‌ دهد که این محصول در نقاط مختلف کشور هم به صورت صنعتی و هم خانگی تقاضای بالایی دارد.

ترکیب شیمیایی آب ژاول

از نظر ترکیب شیمیایی آب ژاول کلاسیک همان محلول آبی هیپوکلریت سدیم با فرمول NaOCl است. یون هیپوکلریت (OCl^–) عامل خاصیت سفیدکنندگی و گندزدایی این محلول است. سفیدکننده ‌های خانگی مدرن معمولاً حاوی ۳ تا ۸٪ وزنی هیپوکلریت سدیم در آب هستند و اغلب مقداری هیدروکسید سدیم نیز برای افزایش پایداری به آنها افزوده می ‌شود. هنگامی که در آب حل می ‌شود، هیپوکلریت سدیم تا حدی یونیزه شده و اسید هیپوکلروس (HOCl) تشکیل می ‌دهد که خود یک گندزدای قوی‌ تر است. البته در اواخر قرن هجدهم آب ژاول اولیه با استفاده از هیپوکلریت پتاسیم (KOCl) تولید می ‌شد، تا اینکه بعدها هیپوکلریت سدیم به استاندارد رایج تبدیل گردید. هر دوی محلول‌های هیپوکلریت سدیم و پتاسیم عملکرد مشابهی دارند، زیرا کلر قابل دسترس آزاد می ‌کنند. در هر یک از این شکل ‌ها، محلول به تدریج در طول زمان تجزیه می ‌شود (به ویژه در معرض گرما یا نور) و در نتیجه نمک (کلرید سدیم یا پتاسیم) و محصولات جانبی دیگر تولید می ‌کند. ماهیت واکنش پذیر این ترکیب دلیل آن است که محلول ‌های سفیدکننده تازه تهیه شده موثرترین هستند و به همین دلیل تولیدکنندگان توصیه می ‌کنند که آب ژاول (سفیدکننده) در شرایط خنک و تاریک نگهداری شود تا قدرت آن حفظ گردد.

خاستگاه تاریخی آب ژاول

خاستگاه آب ژاول به اواخر قرن هجدهم در پاریس فرانسه بازمی ‌گردد. در سال ۱۷۸۹، شیمیدان فرانسوی کلود لوئی برتوله نخستین او دو ژاول (آب ژاول) را در یک کارگاه در محله ژاول پاریس تولید کرد. برتوله با عبور دادن گاز کلر از درون محلول پتاس (پتاسیم هیدروکسید) یک محلول رقیق هیپوکلریت پتاسیم تولید کرد. این اختراع پیشگامانه روشی نوین و قدرتمند برای سفیدگری پارچه‌ ها معرفی کرد؛ پیش از آن سفیدگری پارچه به تکنیک ‌های دشواری مانند تخمیر در دوغ ترش و نور آفتاب متکی بود. این تاریخچه تولید و استفاده از آب ژاول نشان می‌ دهد که مایع سفیدکننده تولید شده در ژاول به سرعت به دلیل اثربخشی ‌اش در سفید کردن پارچه ‌ها محبوبیت یافت و به عنوان سفیدکننده منسوجات مورد استقبال قرار گرفت. نام او دو ژاول مستقیماً از محل کشف آن گرفته شده است. به مرور زمان آب ژاول مترادف هرگونه محلول سفیدکننده مایع شد و استفاده از آن در سراسر اروپا گسترش یافت. تجاری‌ سازی موفق این سفیدکننده بر پایه کلر یک پیشرفت قابل توجه در شیمی صنعتی و فناوری رختشویی بود و پایه‌گذار کاربرد گسترده محلول ‌های سفیدکننده در دنیای مدرن شد.

محلول لاباراک: تکامل آب ژاول

در اوایل قرن نوزدهم پیشرفت ‌های بیشتری در زمینه آب ژاول توسط شیمیدان فرانسوی آنتوان لاباراک حاصل شد. لاباراک حدود سال ۱۸۲۰ دریافت که استفاده از هیدروکسید سدیم (سود سوزآور) به جای هیدروکسید پتاسیم روش ارزان ‌تر و موثرتری برای تولید محلول سفیدکننده هیپوکلریت است. او با واکنش دادن گاز کلر با محلول قلیایی سدیم، محلول هیپوکلریت سدیم به دست آورد که به او دو لاباراک یا محلول لاباراک معروف شد. این ترکیب در اصل همان ماده موثر (هیپوکلریت) آب ژاول اولیه برتوله بود، اما استفاده از سدیم آن را اقتصادی ‌تر کرد و تولید انبوهش را آسان ‌تر ساخت. محلول لاباراک تنها برای سفید کردن به کار نرفت؛ به سرعت مشخص شد که خواص ضدعفونی ‌کننده و بو زدای قوی نیز دارد. لاباراک نشان داد که این محلول می ‌تواند بوی تعفن و فساد را خنثی کند و به ضدعفونی کردن بخش ‌های بیمارستانی، ابزارهای جراحی و حتی مبارزه با عوامل عفونت زا در دوران پیش از شکل ‌گیری نظریه میکروب کمک کند. محلول هیپوکلریت سدیم او به طور گسترده ‌ای در روش ‌های پزشکی و بهداشت عمومی در طول قرن نوزدهم مورد استفاده قرار گرفت و شکاف بین اولین سفیدکننده برتوله و سفیدکننده ‌های خانگی امروزی را پر کرد.

عملکرد آب ژاول به عنوان سفیدکننده

آب ژاول از طریق واکنش ‌های شیمیایی قدرتمند عمل سفیدکنندگی و گندزدایی را انجام می ‌دهد. وقتی بر روی لکه‌ ها یا ریزاندامگان (میکروب ‌ها) اعمال می‌ شود، هیپوکلریت موجود در آب ژاول مولکول‌ های آلی را اکسید می‌ کند. در مورد لکه رنگی بر روی پارچه، هیپوکلریت پیوندهای شیمیایی رنگدانه ‌ها (کروموفورها) را که به لکه رنگ می ‌دهند، می ‌شکند. این واکنش کروموفورها را نابود می ‌کند یا آنها را به ترکیبات بی‌ رنگ تبدیل می‌ نماید و عملاً لکه را سفید یا محو می ‌سازد. به طور مشابه در فرآیند ضدعفونی، یون ‌های هیپوکلریت (و اسید هیپوکلروس حاصل از آنها) به اجزای اساسی سلول میکروبی مثل پروتئین ‌ها، لیپیدها و DNA حمله کرده و در نتیجه باکتری ‌ها، ویروس ‌ها و قارچ‌ ها را از بین می ‌برند. این واکنش ‌های اکسایشی، مواد آلی را به مواد خنثی مانند کلریدها و آب تبدیل می ‌کنند. این فرآیند نسبتاً سریع است و توضیح می ‌دهد که چرا آب ژاول می ‌تواند میکروب ‌ها و بوها را از بین ببرد. در سطح مولکولی کلر موجود در آب ژاول وارد دیواره سلولی میکروب ‌ها شده و متابولیسم آنها را مختل می ‌کند. از آنجا که هیپوکلریت یک اکسیدکننده بسیار قوی است، با طیف گسترده ‌ای از مواد واکنش نشان خواهد داد؛ به همین دلیل باید با احتیاط استفاده شود: اگرچه لکه ‌ها و میکروب ‌ها را از بین می ‌برد، اما در صورت غلظت بیش از حد یا تماس طولانی می ‌تواند موجب خوردگی فلزات یا آسیب به پارچه‌ ها شود. با این حال شیمی نهفته در عملکرد آب ژاول همان چیزی است که آن را به سفیدکننده و ضدعفونی ‌کننده‌ ای بی همتا و قدرتمند تبدیل می ‌کند.

سفیدکننده خانگی: آب ژاول در مصارف روزمره

امروزه در خانه ‌ها آب ژاول بیشتر به شکل سفیدکننده کلردار معمولی در کابینت ‌های نظافت و رختشوی خانه ‌ها دیده می ‌شود. این سفیدکننده خانگی معمولاً محلولی حدود ۵٪ (کم یا بیش) از هیپوکلریت سدیم در آب است و برای مقاصد متنوع پاکیزگی در خانه بسته ‌بندی و عرضه می ‌شود. مردم از محلول ‌های سفیدکننده برای سفید کردن و روشن‌ تر کردن لباس ‌ها استفاده می ‌کنند و لکه ‌های سختی مانند قهوه، شراب یا چمن را از پارچه ‌ها می ‌زدایند. همچنین از آن برای ضدعفونی گسترده سطوحی مانند روی پیشخوان آشپزخانه، کاشی ‌های حمام، توالت ‌ها و دیگر سطوحی که احتمال آلودگی میکروبی دارند استفاده می ‌شود. یک فنجان کوچک سفیدکننده در یک سطل آب، محلولی قوی برای ضدعفونی ایجاد می ‌کند که می ‌توان از آن برای تی کشیدن کف یا شستن دیوارها استفاده کرد. در زمان بحران ‌های بهداشتی عمومی مانند شیوع ویروس ‌ها، خانواده‌ ها اغلب به محلول‌ های رقیق شده آب ژاول برای ضدعفونی سطوح پر تماس و کمک به پیشگیری از عفونت تکیه می ‌کنند. حضور فراگیر سفیدکننده خانگی نشان می‌ دهد که مفهوم آب ژاول چگونه در زندگی روزمره ریشه دوانده است. اگرچه بسته ‌بندی‌ ها و نام‌ های تجاری ممکن است متفاوت باشند، اما ماده شیمیایی پایه یعنی هیپوکلریت سدیم همان ترکیب موثر است که بیش از دو قرن پیش ابداع شد.

محلول داکین و کاربردهای پزشکی

فراتر از مصرف خانگی اصل آب ژاول در پزشکی نیز برای ضدعفونی زخم ‌ها و تجهیزات به کار گرفته شده است. یک نمونه برجسته محلول داکین است که شکل رقیق ‌شده ‌ای از هیپوکلریت سدیم است و در طی جنگ جهانی اول توسعه یافت. در سال ۱۹۱۶، شیمیدان بریتانیایی هنری داکین در همکاری با جراح فرانسوی الکسی کارل، یک محلول ۰.۵٪ هیپوکلریت سدیم تهیه کرد که با اسید بوریک بافر شده بود. این ماده ضدعفونی ‌کننده خفیف که در آن زمان به نام محلول کارل-داکین شناخته می ‌شد، برای شستشو و پاکسازی زخم ‌های میدان نبرد به کار می ‌رفت. این محلول به شکل چشمگیری در جلوگیری از عفونت ‌هایی مانند قانقاریا موثر بود بدون اینکه مانند مواد شیمیایی قوی ‌تر باعث تحریک شدید بافت شود. محلول داکین در اصل معادل پزشکی آب ژاول بود همان قدرت میکروب کشی هیپوکلریت را به کار گرفته، اما در غلظتی کنترل‌ شده و ایمن که برای تماس با بافت زنده مناسب بود. موفقیت این محلول در نجات اندام ‌ها و جان سربازان، آن را به یک نقطه عطف در مراقبت از زخم تبدیل کرد. حتی پس از ظهور آنتی‌ بیوتیک ‌ها، محلول ‌های رقیق سفیدکننده همچنان گاهی در پزشکی به کار می ‌رفتند: برای مثال هیپوکلریت سدیم امروزه نیز به عنوان محلول شستشوی کانال ریشه در درمان‌ های اندودنتیک برای ضدعفونی و حل کردن بافت ‌های عفونی دندان استفاده می ‌شود. این کاربردهای پزشکی نشان ‌دهنده تطبیق پذیری شیمی اصلی آب ژاول است وقتی به شکل مناسبی با شرایط سازگار شود.

پودر سفیدکننده: معادل جامد آب ژاول

هرچند آب ژاول معمولاً به نوع مایع سفیدکننده اطلاق می ‌شود، اما محصولات شیمیایی جامدی نیز وجود دارند که نقش معادل را در تامین هیپوکلریت برای سفید کردن ایفا می ‌کنند. مشهورترین آنها پودر سفیدکننده است؛ جامدی سفید رنگ که نخستین بار در اواخر قرن هجدهم به عنوان جایگزینی مناسب برای آب ژاول مایع معرفی شد. از نظر شیمیایی پودر سفیدکننده اساساً همان کلسیم هیپوکلریت است. این ماده در سال ۱۷۹۹ توسط شیمیدان اسکاتلندی چارلز تننت اختراع شد؛ او دریافت که می ‌توان گاز کلر را در آهک آب خورده (کلسیم هیدروکسید) جذب کرد تا یک پودر پایدار (موسوم به کلراید آهک) تولید شود که در آب حل شده و هیپوکلریت آزاد می‌ کند. این سفیدکننده جامد از نظر بسته بندی و حمل و نقل بسیار آسان‌ تر از محلول ‌های ناپایدار آن دوران بود. در سده ۱۸۰۰ میلادی، پودر سفیدکننده به طور گسترده برای سفید کردن منسوجات به کار رفت و حتی برای ضدعفونی نواحی در هنگام شیوع بیماری ‌ها مورد استفاده قرار گرفت. امروزه هرچند مصرف‌ کنندگان عمدتاً از سفیدکننده مایع استفاده می ‌کنند، اما هیپوکلریت کلسیم همچنان برای برخی اهداف به کار می ‌رود به ویژه به صورت دانه‌ ها یا قرص‌ های کلر برای ضدعفونی استخرهای شنا و نیز برای نیازهای گندزدایی آب در مقیاس ‌های کوچک. پودر سفیدکننده البته به تدریج در معرض هوا یا رطوبت قدرت خود را از دست می ‌دهد، اما همچنان یک معادل جامد کاربردی برای آب ژاول در تامین کلر در بسیاری شرایط باقی مانده است.

نام ‌ها و معادل ‌های آب ژاول در جهان

نام ‌ها و اصطلاحات متعددی با آب ژاول در زبان‌ ها و صنایع مختلف گره خورده است. در زبان انگلیسی عمومی آب ژاول را به سادگی با عنوان bleach (سفیدکننده) یا chlorine bleach (سفیدکننده کلری) می ‌شناسند. شیمیدانان از نام ترکیب آن یعنی محلول هیپوکلریت سدیم استفاده می ‌کنند، در حالی که متون اوایل قرن نوزدهم ممکن است آن را chloride of sod بنامند. در زبان فرانسوی اصطلاح اصلی Eau de Javel (او دو ژاول) هنوز هم برای سفیدکننده خانگی به کار می‌ رود که نشان از محل پیدایش آن دارد. در طول سالیان نام ‌های دیگری نیز پدید آمده ‌اند. برای مثال یک شکل بسیار رقیق که در پزشکی استفاده می ‌شود به نام محلول داکین معروف است. نام‌ های تجاری و بومی بسیاری هم وجود دارند: در برخی کشورها، محصولات سفیدکننده نام‌ های تجاری دارند که به عنوان اسم عام به کار می ‌روند، مانند Clorox (کلوراکس در آمریکا) یا Javex (جاوکس در کانادا). برای جمع ‌بندی تنوع نام ‌ها و معادل ‌های آب ژاول، جدول زیر اصطلاحات کلیدی، ماهیت شیمیایی و کاربرد آنها را نشان می ‌دهد:

برندها و نام ‌های تجاری معروف سفیدکننده

محصولات سفیدکننده تجاری تحت برندهای گوناگونی در سراسر جهان عرضه شده ‌اند که بسیاری از آنها در مناطق خود مترادف با آب ژاول شده ‌اند. یکی از اولین آنها کلوراکس بود که در سال ۱۹۱۳ در ایالات متحده عرضه شد. کلوراکس به عنوان نخستین تولیدکننده صنعتی مایع سفیدکننده شروع به کار کرد و دیری نپایید که نام آن نزد مصرف ‌کنندگان آمریکایی عملاً مترادف با سفیدکننده شد. در بریتانیا دامستوس (از دهه ۱۹۲۰) نیز به نامی آشنا برای سفیدکننده بدل شد و بعدها از طریق یونیلیور به صورت جهانی گسترش یافت. در مناطق فرانسوی ‌زبان، خود واژه ژاول به معنای سفیدکننده به کار می ‌رود که بازتابی از خاستگاه این محصول است. در کانادا نیز برند مشهور سفیدکننده جاوکس حتی نام خود را از آب ژاول گرفته است. از نمونه ‌های دیگر می ‌توان به پاروزون در بریتانیا و Ace در ایتالیا اشاره کرد. همچنین در ایران وایتکس (نام یک برند سفیدکننده) اغلب به صورت عام به جای نام آب ژاول استفاده می‌ شود. برای مصارف خاص در حوزه پزشکی و مراقبت نوزادان، محلول ‌های سفیدکننده ملایمی مانند مایع استریلایزر میلتون بیش از یک قرن است که برای ضدعفونی لوازم تغذیه نوزادان مورد اعتماد هستند. در هر صورت فارغ از برند یا نام، ماده موثره اصلی همان محلول هیپوکلریت سدیم است. تنوع نام‌ های تجاری نشان می‌ دهد که چگونه یک عامل پاک کننده واحد می ‌تواند تحت عناوین گوناگون در فرهنگ ‌های مختلف جا بیفتد.

تولید آب ژاول

تولید سفیدکننده در عصر مدرن ارتباط تنگاتنگی با صنعت کلر-قلیا دارد. در صنعت گاز کلر (Cl2) حاصل از الکترولیز آب نمک با هیدروکسید سدیم (NaOH) واکنش داده می ‌شود تا هیپوکلریت سدیم در آب تشکیل گردد و کلرید سدیم (نمک طعام) به عنوان محصول جانبی ایجاد شود. این واکنش در شرایط کنترل ‌شده و سرد انجام می‌ گیرد تا از تجزیه سفیدکننده به کلرات جلوگیری شود. محلول حاصل که معمولاً حدود ۱۰–۱۵٪ هیپوکلریت سدیم دارد، سپس تا غلظت خانگی (حدود ۵٪) رقیق شده و بسته‌ بندی می ‌شود. از آنجا که سفیدکننده در طول زمان به تدریج قدرت خود را از دست می ‌دهد، تولیدکنندگان اغلب آن را نزدیک به محل عرضه تولید می ‌کنند تا تازگی آن حفظ شود. در برخی موارد مولدهای درجا (که آب نمک را الکترولیز می ‌کنند) در تاسیساتی مانند استخرها یا بیمارستان ‌ها به کار گرفته می ‌شوند تا هیپوکلریت سدیم در محل و بر حسب نیاز تولید شود و نیازی به حمل حجم‌ های زیاد نباشد.