تفاوت آب ژاول با سایر سفیدکننده ها

مقدمه

عوامل سفیدکننده مواد شیمیایی هستند که لکه‌ ها یا رنگ مواد را از بین می ‌برند تا ظاهر تمیزتر و روشن ‌تری به آنها بدهند. هیپوکلریت سدیم که به طور عمومی با نام وایتکس شناخته می ‌شود، یکی از قوی ‌ترین و پرکاربردترین نمونه ‌های آن است. اما این ماده به هیچ وجه تنها گزینه ‌ی مورد استفاده برای سفید یا روشن کردن انواع اجسام از لباس و سطوح گرفته تا دندان نیست. از سفیدکننده‌ های شیمیایی جایگزین مانند پراکسید هیدروژن (آب اکسیژنه) و پربکربنات سدیم گرفته تا عوامل تخصصی مانند سفیدکننده‌ های نوری و دی‌اکسید کلر، تعداد زیادی ماده سفیدکننده وجود دارد که کاربردهای مشابه ی دارند. هر یک از این عوامل ترکیب شیمیایی و سازوکار اثر مخصوص به خود دارند و در نتیجه هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارند. شناخت تفاوت‌ های بین سفیدکننده‌ های حاوی کلر (مانند وایتکس) و دیگر عوامل سفیدکننده مهم است تا بتوان برای کارهای نظافت، شست و شوی لباس، مصارف شخصی یا کاربردهای صنعتی، گزینه‌ ی مناسب را انتخاب کرده و در عین حال ایمنی و اثربخشی را حفظ نمود.

هیپوکلریت سدیم (وایتکس) چیست؟

هیپوکلریت سدیم یک ترکیب شیمیایی با فرمول NaOCl است که ماده موثره در وایتکس (سفیدکننده کلری) محسوب می ‌شود. این ترکیب معمولاً به صورت محلول مایع با غلظت حدود ۵ تا ۶ درصد عرضه می ‌شود. هیپوکلریت سدیم به عنوان یک اکسیدکننده حاوی کلر، در از بین بردن لکه‌ ها و ضدعفونی سطوح بسیار موثر است. با حل شدن در آب، اسید هیپوکلروس (HOCl) آزاد می‌ کند که یک عامل اکسیدکننده قوی است و می‌ تواند مولکول ‌های رنگدانه‌ ها را تخریب کرده و باکتری ‌ها، ویروس ‌ها و قارچ ‌ها را بکشد. این ویژگی به وایتکس توان سفیدکنندگی بالا و خاصیت میکروب کشی وسیع می ‌دهد. سفیدکننده کلری در خانه برای سفید کردن لباس ‌ها، تمیز کردن کپک و قارچ حمام، ضدعفونی سطوح آشپزخانه و حتی گندزدایی آب (به صورت رقیق ‌شده) به کار می ‌رود. بوی تند کلر از ویژگی‌ های آن است و باید با احتیاط استفاده شود، زیرا در صورت استفاده نادرست می ‌تواند موجب تحریک پوست، چشم و ریه ‌ها گردد. با وجود خطراتش، هیپوکلریت سدیم به دلیل قدرت بی‌ رقیب در سفید کردن و ضدعفونی، همچنان یک ماده اصلی پاک‌ کننده در خانه‌ ها محسوب می‌ شود و همین موضوع باعث شده است که خرید آب ژاول کیمیا کلر کبودان ارومیه مخزن IBC برای بسیاری از مشتریان صنعتی و خانگی به یک انتخاب هوشمندانه تبدیل گردد.

سایر مواد سفیدکننده رایج به جز وایتکس

وایتکس (سفیدکننده دارای کلر) هرچند معروف ‌ترین ماده سفیدکننده است، ولی مواد سفیدکننده متعدد دیگری نیز برای مصارف گوناگون استفاده می ‌شوند. از جمله جایگزین ‌های شیمیایی می ‌توان به پراکسید هیدروژن (آب اکسیژنه) اشاره کرد که نوعی سفیدکننده بدون کلر برای ضدعفونی و لکه بری است، و نیز ترکیبات سفیدکننده اکسیژنی جامد مانند پربکربنات سدیم یا پربورات سدیم که در آب پراکسید آزاد می ‌کنند. این مواد اغلب با عنوان سفیدکننده بدون کلر یا سفیدکننده ایمن برای رنگ عرضه می ‌شوند، چون نسبت به پارچه‌ ها ملایم ‌تر هستند و به بافت و رنگ پارچه آسیب کمتری می‌ زنند. دسته دیگری سفیدکننده های نوری هستند که در واقع لکه ها را به صورت شیمیایی از بین نمی ‌برند، بلکه با انتشار نور آبی در زیر اشعه فرابنفش، پارچه را سفیدتر و درخشان ‌تر نشان می ‌دهند. علاوه بر این سفیدکننده های کلردار دیگری نیز وجود دارند مانند هیپوکلریت کلسیم (پودر کلر) و دی اکسید کلر که در گندزدایی استخر، تصفیه آب یا فرایندهای سفیدگری صنعتی به کار می ‌روند. در مصارف شخصی و تخصصی تر، موادی مانند پراکسید کاربامید (در محصولات سفیدکننده دندان) و حتی راهکارهای طبیعی مثل آب لیمو یا جوش شیرین نیز به عنوان سفیدکننده های ملایم عمل می‌ کنند. هر یک از این مواد از نظر ساختار شیمیایی، قدرت و موارد کاربرد با هیپوکلریت سدیم تفاوت دارند و مجموعه ‌ای از گزینه ‌های سفیدکنندگی فراتر از سفیدکننده معمولی را در اختیار ما قرار می ‌دهند.

ترکیب شیمیایی: سفیدکننده ‌های کلردار در برابر سفیدکننده ‌های اکسیژنی

ترکیب شیمیایی هیپوکلریت سدیم تفاوت قابل توجهی با بیشتر مواد سفیدکننده دیگر دارد. سفیدکننده های کلردار مانند NaOCl در ساختار مولکولی خود کلر دارند و معمولاً محلولی بسیار قلیایی هستند. هنگام استفاده، هیپوکلریت سدیم گونه های اکسیدکننده حاوی کلر (مانند اسید هیپوکلروس) تولید می‌ کند که عمل سفید کردن و ضدعفونی را انجام می ‌دهند. در مقابل، سفیدکننده های مبتنی بر اکسیژن دارای پیوند پراکسیدی هستند و فاقد کلر می ‌باشند. برای مثال پراکسید هیدروژن (H₂O₂) فقط از هیدروژن و اکسیژن تشکیل شده و در حین استفاده به آب و اکسیژن تجزیه می ‌شود. سفیدکننده اکسیژنی جامد مانند پربکربنات سدیم در واقع پراکسید هیدروژن پودری است که با حل شدن در آب H₂O₂ آزاد می ‌کند. وجود یا عدم وجود کلر یک تفاوت کلیدی است: سفیدکننده کلری ممکن است در شرایطی گاز کلر یا ترکیبات جانبی کلردار آزاد کند، در حالی که سفیدکننده های اکسیژنی معمولاً پس از مصرف صرفاً مواد بی ضرری مانند آب، اکسیژن و نمک بر جا می‌گذارند. این تفاوت در ترکیب توضیح می ‌دهد که چرا هیپوکلریت سدیم به عنوان یک اکسیدکننده بسیار قوی و سریع العمل (اما با احتمال ایجاد بخارات سمی) عمل می‌ کند، در حالی که سفیدکننده های اکسیژنی عموماً ملایم ‌تر هستند و بدون اثرات خشن کلر لکه ها را از طریق اکسیژن رسانی از بین می ‌برند.

وایتکس چگونه باعث سفید کردن و ضدعفونی می ‌شود؟

وایتکس از طریق واکنش های اکسیداسیون قوی موجب سفید شدن و گندزدایی می‌شود. وقتی سفیدکننده کلری در آب رقیق شود، اسید هیپوکلروس (HOCl) تولید می ‌کند که می ‌تواند به درون آلودگی ‌ها و میکروب ‌ها نفوذ کند. این ماده شیمیایی به بخش های رنگ زا در لکه‌ ها (کروموفورها) حمله کرده و پیوندهای شیمیایی آنها را می ‌شکند یا ساختارشان را تغییر می‌ دهد و باعث می‌ شود رنگ لکه از بین برود (عملاً نامرئی یا سفید شود). برای مثال ترکیبات رنگی در لکه ‌های شراب یا چمن اکسید شده و به مواد بی ‌رنگ تبدیل می ‌شوند. وایتکس همچنین باکتری ها، ویروس ها، کپک ها و قارچ ها را نیز با مکانیزمی مشابه از بین می ‌برند: پروتئین های آنها را دناتوره کرده، غشای سلولی را تخریب و DNA میکروب ‌ها را آسیب می ‌زند. اثر سفیدکنندگی وایتکس معمولاً در عرض چند دقیقه دیده می ‌شود که نشان دهنده قدرت آن است. اما همین واکنش پذیری بالا به این معناست که وایتکس انتخابی عمل نمی‌کند، در صورت استفاده بیش از حد به بسیاری از بافت ها و سطوح نیز آسیب می ‌رساند. در لباس‌ ها می ‌تواند الیاف پارچه را ضعیف کند (به ویژه با مصرف مکرر) و در سطوح، ممکن است رنگ یا روکش آن‌ ها را از بین ببرد اگر درست رقیق نشده باشد. همین قدرت شدید دلیل اثرگذاری عالی سفیدکننده کلری در کارهای نظافت سنگین و ضدعفونی است، ولی باید در غلظت صحیح و فقط روی مواد مناسب استفاده شود تا آسیب ناخواسته ایجاد نگردد.

سایر سفیدکننده‌ ها چگونه لکه ‌ها را از بین می ‌برند؟

سایر مواد سفیدکننده با فرآیندهای متفاوتی لکه‌ ها را از بین می ‌برند یا روشن ‌تر نشان می‌ دهند. به عنوان مثال پراکسید هیدروژن (H₂O₂) با آزاد کردن اکسیژن عمل می کنند. این اکسیژن مولکول ‌های لکه را شبیه به وایتکس اکسید می ‌کند، با این تفاوت که هیچ گاز حاوی کلر تولید نمی‌ شود. در شست و شوی لباس، سفیدکننده های اکسیژنی جامد مانند پربکربنات سدیم در آب حل شده و پراکسید هیدروژن آزاد می‌ کنند. این سفیدکننده های بر پایه اکسیژن کندتر از سفیدکننده کلری اثر می‌ کنند و معمولاً برای بهترین نتیجه نیاز به آب گرم یا زمان خیساندن طولانی‌ تر دارند، اما می ‌توانند لکه ‌های آلی (مثل عرق، خون یا باقیمانده غذا) را برطرف کرده و در عین حال با پارچه ‌ها و رنگ‌ ها ملایم ‌تر رفتار کنند. سفیدکننده‌ های نوری در مقابل، اصلاً به صورت شیمیایی لکه را پاک نمی‌ کنند، بلکه روی الیاف پارچه می‌ نشینند و در زیر نور فرابنفش نور آبی ضعیفی ساطع می‌ کنند که زردی پارچه را می‌ پوشاند و لباس را سفیدتر نشان می‌ دهد (این اثر صرفاً بصری است و واقعاً لکه را از بین نمی‌ برد). همین تفاوت‌ ها نشان می‌ دهد که چرا آب ژاول در زندگی روزمره و صنایع مختلف همچنان به‌عنوان یکی از قوی‌ ترین و پرکاربردترین سفیدکننده‌ ها مورد توجه قرار دارد.

کاربرد وایتکس و جایگزین‌ ها در نظافت خانگی

در نظافت خانگی بسته به نوع لکه و نیاز به گندزدایی، از وایتکس یا سایر سفیدکننده ‌ها استفاده می ‌شود. وایتکس معمولاً انتخاب اصلی برای کارهای دشوار است: می ‌تواند دوغاب کاشی را سفید کند، لکه ‌های کپک را از بین ببرد و سطوحی مانند سرویس بهداشتی یا تخته آشپز را ضدعفونی کند. توان میکروب کشی بالای وایتکس آن را برای تمیزکاری عمیق (مثلاً در حمام) بسیار موثر می ‌سازد. از سوی دیگر بوی تند و آسیب احتمالی وایتکس به برخی سطوح یا پارچه ‌ها، بسیاری از افراد را ترغیب می ‌کند که برای نظافت روزمره از جایگزین های ملایم‌ تر استفاده کنند. پاک کننده های بدون کلر حاوی پراکسید هیدروژن یا سفیدکننده های اکسیژنی نیز می ‌توانند سطوح را ضدعفونی کرده و لکه ‌ها را پاک کنند، بدون اینکه بوی خفه کننده کلر داشته باشند یا اگر کمی پاشیده شوند رنگ پارچه ‌ها را ببرند. شاید اثر این جایگزین ‌ها کمی کندتر باشد و نیاز به زمان تماس بیشتری داشته باشند، اما برای تمیزکاری معمول آشپزخانه و کف خانه کافی هستند. در عمل بسیاری از افراد از وایتکس به ندرت و فقط برای کثیف ‌ترین و سخت ‌ترین آلودگی ‌ها استفاده می ‌کنند و برای نظافت عادی از سفیدکننده های ملایم ‌تر بهره می‌ گیرند تا کمتر در معرض مواد شیمیایی قوی قرار بگیرند.

سفید کردن لباس‌ ها: وایتکس در برابر سفیدکننده‌ های بدون کلر

مراقبت از لباس‌ ها یکی از زمینه‌ هایی است که تفاوت بین انواع سفیدکننده‌ ها کاملاً نمایان می ‌شود. وایتکس (هیپوکلریت سدیم) معمولاً برای سفید کردن و ضدعفونی پارچه‌ های نخی سفید و مقاوم مثل ملحفه یا جوراب به کار می ‌رود. این ماده لکه‌ های سرسخت را پاک کرده و سفیدی البسه زرد شده را برمی گرداند، اما هر نوع پارچه رنگی را نیز بی ‌رنگ یا کم رنگ می ‌کند. حتی برای لباس‌ های سفید هم بهتر است وایتکس به میزان کم و به ندرت استفاده شود، چون استفاده بیش از حد آن می ‌تواند با گذر زمان الیاف پارچه را ضعیف کرده یا باعث زردی آنها شود. در مقابل سفیدکننده ‌های بدون کلر (سفیدکننده‌ های اکسیژنی) را می ‌توان با خیال راحت برای لباس ‌های رنگی و طرح دار استفاده کرد. این مواد بدون اینکه رنگ پارچه را از بین ببرند به حذف لکه ‌ها و حفظ روشنی لباس ‌ها کمک می ‌کنند. سفیدکننده ‌های بر پایه پراکسید یا پودرهای لکه بر اکسیژنی آهسته ‌تر از وایتکس عمل می ‌کنند (اغلب در آب گرم یا با خیساندن طولانی ‌تر بهترین نتیجه را می ‌دهند) اما بسیار ملایم‌ تر بوده و برای استفاده مداوم مناسب ‌اند.

تأثیر سفیدکننده‌ ها بر پارچه‌ ها و سطوح مختلف

قدرت اکسیداسیون بالای هیپوکلریت سدیم (وایتکس) به این معناست که می‌ تواند به برخی مواد آسیب برساند. در مورد پارچه ‌ها، وایتکس باید فقط روی الیاف محکم و سفید (مثل پنبه) استفاده شود؛ این ماده اغلب پارچه‌ های رنگی را بی ‌رنگ یا تخریب می ‌کند و برای الیاف حساس با منشأ حیوانی مانند پشم یا ابریشم بسیار مخرب است (این پارچه‌ ها ممکن است در اثر وایتکس حل شوند یا زرد شوند چون پروتئین آنها تجزیه می ‌شود). حتی الیاف کشسان (اسپندکس، لایکرا) نیز پس از تماس با وایتکس ممکن است خاصیت ارتجاعی خود را از دست بدهند یا شکننده شوند. در عوض سفیدکننده ‌های بر پایه اکسیژن بسیار ملایم ‌تر هستند؛ می‌ توان از آنها روی اکثر پارچه ‌های رنگ ثابت استفاده کرد، زیرا مانند وایتکس باعث از بین رفتن رنگ پارچه نمی ‌شوند. البته بهتر است حتی از سفیدکننده‌ های اکسیژنی هم برای پارچه ‌های بسیار ظریف یا حساس (مثل پشم، ابریشم یا چرم) استفاده نشود. در مورد سطوح، وایتکس می‌ تواند به پوشش بسیاری از وسایل آسیب برساند. این ماده فلزات را خورده می ‌کند (مثلاً ممکن است استیل یا آلومینیوم را کدر کند) و می‌ تواند رنگ سطوح رنگ ‌شده یا پرداخت شده را از بین ببرد. پراکسید هیدروژن و مواد مشابه آن خوردندگی کمتری دارند و استفاده از آنها برای طیف گسترده‌ تری از سطوح (از میز آشپزخانه و کاشی گرفته تا برخی سنگ‌ های طبیعی) ایمن ‌تر است، چون پس از مصرف هیچ باقیمانده خورنده ‌ای مانند ترکیبات کلر برجای نمی‌ گذارند.

مصارف بهداشتی: سفید کردن دندان و مو

سفید کردن در حوزه بهداشت و زیبایی از سفید کردن در نظافت منزل کاملاً متفاوت است و از مواد دیگری استفاده می ‌شود. برای مثال در سفید کردن دندان هرگز از هیپوکلریت سدیم استفاده نمی ‌شود. محصولات سفیدکننده دندان (مانند نوارها یا ژل‌ های ویژه) حاوی پراکسید هیدروژن یا اغلب پراکسید کاربامید هستند که لکه ‌های مینای دندان را طی چند روز یا هفته اکسید و بی ‌رنگ می ‌کنند. این ترکیبات پراکسیدی با نفوذ به مینای دندان رنگدانه ‌های ناشی از قهوه، چای یا سیگار را اکسید کرده و از بین می‌ برند، در حالی که وایتکس برای دهان بسیار خورنده و خطرناک است و هرگز برای سفید کردن دندان استفاده نمی ‌شود. به طور مشابه بی رنگ کردن مو نیز با پراکسید هیدروژن انجام می ‌شود (معمولاً در کیت ‌های رنگ مو یک محلول پراکسید با عامل قلیایی مثل آمونیاک مخلوط می ‌شود تا ملانین مو اکسید و بی ‌رنگ شود). استفاده از وایتکس برای روشن کردن موی سر به هیچ عنوان توصیه نمی‌ شود زیرا به شدت به مو آسیب می ‌زند و پوست سر را می ‌سوزاند. حتی اصطلاح سفید کردن پوست هم به کرم‌ ها یا محلول ‌های خاصی اشاره دارد که حاوی موادی مثل هیدروکینون هستند و تولید ملانین در پوست را مهار می ‌کنند؛ این کاملاً متفاوت از استفاده از وایتکس روی پوست است (هیچ کس برای روشن ‌تر کردن پوست خود از وایتکس استفاده نمی ‌کند، چون بسیار خطرناک است).

جدول مقایسه عوامل سفیدکننده

برای جمع‌ بندی تفاوت‌ ها، جدول زیر هشت ماده سفیدکننده کلیدی را به صورت مقایسه ‌ای نشان می ‌دهد. در این جدول هیپوکلریت سدیم (وایتکس) و چند سفیدکننده رایج دیگر از جمله پراکسید هیدروژن، سفیدکننده‌ های اکسیژنی، دی اکسید کلر، سفیدکننده‌ های نوری و موارد دیگر آورده شده ‌اند. برای هر ماده نوع ترکیب یا مکانیسم، موارد استفاده معمول، مزایای اصلی و معایب ذکر شده است. همان ‌طور که دیده می ‌شود، وایتکس به عنوان یک عامل سفیدکننده همه‌ کاره و بسیار قوی برجسته است اما از نظر سازگاری با بعضی پارچه‌ ها و سطوح و نیز انتشار بخارات مضر دارای معایبی قابل توجه است. سفیدکننده‌ های بر پایه اکسیژن (مانند پراکسید هیدروژن و سدیم پربکربنات) جایگزین ‌هایی ملایم ‌تر هستند که برای پارچه‌ های رنگی مناسب ‌اند و مزایای زیست محیطی دارند، هرچند ممکن است آهسته‌ تر اثر کنند یا به آب گرم نیاز داشته باشند. برخی مواد تخصصی مانند دی اکسید کلر در کاربردهای صنعتی برای سفید کردن هدفمند به کار می ‌روند تا محصولات سمی کمتری نسبت به روش ‌های کلردار ایجاد شود. سفیدکننده‌ های نوری نیز منحصربه ‌فرد هستند چون اصلاً لکه را از بین نمی ‌برند؛ بلکه ترکیبات فلورسنتی روی پارچه باقی می‌ گذارند که نور آبی تابش کرده و چشم را فریب می‌ دهد تا پارچه سفیدتر به نظر برسد. حتی سفیدکننده‌ های آرایشی مثل پراکسید کاربامید برای دندان یا روش ‌های طبیعی مانند آب لیمو نیز در این مقایسه گنجانده شده ‌اند تا نشان داده شود مکانیزم سفید کردن در آنها با بقیه چه تفاوتی دارد. این جدول یک نمای کلی ارائه می ‌دهد که هر ماده چه تفاوتی با دیگری دارد و به تعیین اینکه برای هر هدف کدام سفیدکننده مناسب ‌تر است کمک می ‌کند.